Bosna Hersek’e dünyanın en karmaşık siyasi yapılarından birini getiren Dayton Barış Antlaşması, 21 Kasım 1995’te paraf edildi ve ülkede 4 yıla yakın süren savaşta “silahları susturdu.”
29 yıl önce paraf edilen ve 14 Aralık 1995’te imzalanan Dayton Barış Antlaşması, Balkan ülkesi Bosna Hersek’te çatışmaları, 1992-1995 yıllarında yaşanan savaşı sonlandırdı.
ABD’nin Dayton şehrinde 21 Kasım 1995’te paraf edilen antlaşma ile gelen karmaşık siyasi yapı gereği Bosna Hersek, 2 entite ve 1 özerk bölgeye ayrıldı.
Antlaşma kapsamında Bosna Hersek’te Yüksek Temsilcilik Ofisi (OHR) isimli bir kurum da açıldı ve OHR’ye uluslararası toplum adına Bosna Hersek’te barış antlaşmasının uygulanmasını denetleme görevi verildi.
OHR’nin başındaki Yüksek Temsilci ise geniş yetkilere sahip, Devlet Başkanlığı Konseyinin üyeleri dahil olmak üzere, ülkede barışın uygulanmasına engel olan kişileri görevden alabiliyor, ihtiyaç durumunda yasa çıkartabiliyor.
Ülke siyasetinin 29 yıldır değişmeyen tartışması “Dayton”
Ülkedeki ilerlemenin önündeki ve sorunların çözülememesindeki en büyük “engel” olarak görülen antlaşma, siyasetçilerin de en çok kullandığı argümanlardan biri.
Dayton Barış Antlaşması’nın paraflanmasının üzerinden 29 yıl geçtiği için birçok siyasetçi bunun güncellenmesi gerektiğini belirtirken uzmanlar da ülkede birçok kararın alınamamasından, antlaşmayı sorumlu tutuyor.
Antlaşma ile beraber kurulan ülkedeki iki entiteden biri Sırp Cumhuriyeti (RS) Başkanı Milorad Dodik’in ayrılıkçı söylemlerinin kaynağını Dayton oluştururken Boşnak siyasiler de Dayton ile kurulan anayasal düzenin yıkılmasının amaçlandığını savunuyor.
Dodik, RS’yi Bosna Hersek’ten ayırmayı planladığını açık açık söylemlerine yansıtırken onun bu söylemleri Boşnaklar nezdinde “Dayton karşıtlığı” olarak görülüyor.
Savaşta “silahları susturan” antlaşmaya giden süreç
Bosna Hersek’te 29 Şubat-1 Mart 1992’de eski Yugoslavya’nın dağılmaya başlamasıyla bağımsızlık için referandum yapıldı. Ülkedeki Sırpların boykot ettiği referanduma katılanların yüzde 99,4’ü bağımsızlık için “evet” dedi.
Bağımsız bir Bosna Hersek devletinin ortaya çıkmasından hemen sonra “Büyük Sırbistan” ideolojisiyle hareket eden Sırplar, Yugoslav ordusunun tüm imkanlarını kullanarak Boşnaklara karşı katliamlara başladı.
Ülkede 4 yıla yakın süren savaşta 2 milyondan fazla kişi evlerini terk etti, büyük çoğunluğu sivil, 300 binden fazla kişi hayatını kaybetti.
Etnik temizlik ve soykırım amacıyla hareket eden Sırp güçleri, Bosna Hersek’in Prijedor, Visegrad, Foca, Bijelina, Zvornik, Srebrenitsa gibi birçok şehrinde çok büyük katliamlar yaptı. Savaşın son yılında, Avrupa’da İkinci Dünya Savaşı’nın ardından yaşanmış en büyük insanlık trajedisi kabul edilen Srebrenitsa ve civarında sadece birkaç gün içinde 8 binden fazla Boşnak sivil katledildi.
Ülkelerinin bağımsızlığı ve kurtuluş mücadelesi için batıda ve güneyde Hırvatlara, doğuda ve kuzeyde de Sırplara karşı Bosna Hersek’i savunan Boşnaklar, ağır silahlarla donatılmış düşmanlarına karşı önemli zaferler de kazandı.
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa’daki en büyük katliamların yaşandığı Bosna Savaşı, Dayton Barış Antlaşması ile sona erdi.
Bosna Hersek’te savaşın ardından 2 entite ve 1 özerk bölge kuruldu
ABD’de günler süren müzakerelerin ardından 21 Kasım 1995’te paraf edilen antlaşma, 14 Aralık 1995’te Fransa’da, dönemin Bosna Hersek Cumhurbaşkanı Aliya İzetbegoviç, eski Sırbistan Cumhurbaşkanı Slobodan Milosevic ve eski Hırvatistan Cumhurbaşkanı Franjo Tudjman tarafından resmen imzalanarak yürürlüğe girdi.
Bağımsız Bosna Hersek’in ilk Cumhurbaşkanı İzetbegoviç, Dayton’un “adil bir antlaşma olup olmadığı” tartışılırken “Bu, adil bir barış değil ancak savaşın devam etmesinden daha adil. İçinde bulunduğumuz bu durumda ve böyle bir dünyada daha iyi bir barış sağlanamazdı.” sözleriyle Boşnak tarafının Dayton’a dair düşüncelerini net şekilde ortaya koydu.
Antlaşma ile Bosna Hersek’te Boşnak, Hırvat ve Sırplar “ülkenin kurucu halkları” kabul edildi.
Dayton ile Bosna Hersek ülkesi, nüfusunun büyük çoğunluğunu Hırvat ve Boşnakların oluşturduğu Bosna Hersek Federasyonu (FBIH) ile Sırp nüfusun yoğun olduğu RS entitelerinden ve özel bir statüye sahip Brcko Bölgesi’nden, FBIH entitesi de her birinin kendi hükümeti ve meclisi bulunan 10 kantondan oluştu.
Devletin en üst makamı olarak da Boşnak, Sırp ve Hırvat 3 üyeden oluşan Devlet Başkanlığı Konseyi oluşturuldu. Dört yıllığına halk tarafından seçilen konsey üyeleri, dönüşümlü olarak 8 aylığına “konsey başkanlığı” yapıyor.
Konseyin Hırvat ve Boşnak üyeleri, FBIH’de yaşayanlar, Sırp üye ise RS’de yaşayanlar tarafından seçiliyor.
Dayton ile gelen karmaşık siyasi yapı karar alınmasını zorlaştırıyor
Antlaşmanın getirdiği karmaşık yapıda, kanton, entite ve devlet düzeyinde 5 başkan (3’ü konsey üyeleri), 13 başbakan ve 130’dan fazla bakan bulunuyor. Karmaşık siyasi yapı, birçok kez hükümetler arasında yetki kargaşasına neden oluyor, karar alınmasını zorlaştırıyor.
Basit bir kanunun çıkarılması dahi Sırp, Boşnak ve Hırvat temsilcilerin onayını gerektirdiği için uzun sürerken dış politika gibi önemli konularda alınacak kararlar, Devlet Başkanlığı Konseyi’nin üç üyesinin de uzlaşmasıyla alınabiliyor.
Bosna Hersek’in birçok alanda elini kolunu bağlayan Dayton Barış Antlaşması, birçok kesim tarafından “son kullanma tarihi geçmiş” ya da “artık güncellenmesi gereken” bir antlaşma olarak görülüyor.
