Kuzey Makedonya Anayasa Mahkemesi eski üyesi ve başkanı Salih Murat, söz konusu mahkemenin içinde bulunduğu anayasal kriz ile ilgili değerlendirmelerde bulundu.
TIMEBALKAN ÖZEL
Anayasa Mahkemesi eski üyesi ve aynı zamanda eski Başkanı olan Salih Murat’ın, uzun zamandır anayasa mahkemesine yeni üye seçilememesi durumunu, Kuzey Makedonya’nın bir Anayasal-Hukuk krizinde olup olmadığını ve bu krizin nasıl giderilebileceği ile ilgili yazısını ilginize sunuyoruz:
“Sorunuza gelmezden önce okuyucularınız konuyu daha iyi anlamaları için bu röportajı iki bölüme ayırmamız gerek. Anayasal hukuk krizi olup olmadığını ancak, Makedonya Hukuk Sisteminde, Anayasa Mahkemesinin yeri ve konumu, yetkileri ve işleyişiyle ilgili mevzuatlar, Anayasa Mahkemesi Üyeliği, üyelerin nitelikleri ve seçimi, Anayasa Mahkemesinin Yetkileri-Anayasaya uygunluk ve yasallık kontrol görevi (İptal ve itiraz davaları) İnsan ve vatandaşların hak ve özgürlüklerinin doğrudan koruma yetkisi, diğer yetkileri ve çalışmaları neler kapsadığını açıklık getirildikten sonra okuyucuların sorunuza daha çok vakıf olabileceklerini düşünmekteyim.
Makedonya Hukuk Sisteminde, Anayasa Mahkemesinin yeri ve konum
Makedonya Anayasa Mahkemesi ilk olarak 1963 yılında Makedonya Sosyalist Cumhuriyetinde kurulmuş ve 15 Şubat 1964 yılında çalışmalarına başlamıştır. 1991 yılında bağımsızlığını kazanan ve getirilen yeni Makedonya Cumhuriyeti Anayasası ile, Makedonya Cumhuriyetinde kanunların Anayasaya ve yasalara uygun olup olmadığını, insan ve vatandaşların temel hak ve özgürlüklerini koruyan, Makedonya Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi, Cumhuriyetin en önemli kurumu olarak sayılmaktadır.
Anayasa mahkemesinin konumu, yetkileri ve işleyişiyle ilgili mevzuatlar
Anayasa mahkemesinin konumu, üye sayısı ve seçimi, yetkileri ve getirilen kararların pratik uygulamaları yürürlükte olan Makedonya Cumhuriyeti anayasasının IV.’cü başlığında 108.nci maddesinden başlayarak 113’cü maddesine kadar Anayasa Mahkemesine yer vermektedir (Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi no.52/1991, 31/1998, 91/2001, 84/2001, 107/2005)
Diğer yandan, Anayasa Mahkemesinin, iç düzeni, işleyişi, teşkilatı, çalışma
ve yargılama usulü ve esasları, tutulacak defter ve kayıtların, üyelerin bağımsızlığı ve dokunulmazlığının alınması, komisyonların alanları ve görevleri, genel sekreterlik ve idare teşkilatının yapısı ve diğer konular 07. Ekim 1992 yılında getirilen ve halen yürürlükte olan K. Makedonya Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi İç Tüzüğüyle belirlenmiştir. (Makedonya Cumhuriyeti Resmi Gazetesi no.70/1992, 202/2019, 256/2020 ve 65/2021)
Anayasa Mahkemesi Üyeliği, Üyelerin Nitelikleri ve Seçimi
Anayasa Mahkemesi, Hukuk mesleğinde ün kazanmış, üstün başarı elde etmiş hukukçular arasından, Makedonya Meclisinin seçtiği 9 üyede oluşmaktadır. Tekrar seçilebilme hakkı olmaksızın, Anayasa mahkemesi üyeleri dokuz yıl için bu göreve seçilirler.
2001 yılında kabul gören, Anayasanın XV’ci değiştirgesine dayanarak, Makedonya Meclisinin 9 üyeden üçünü, tüm vekillerin oy çoğunluğuyla ve Makedonya Meclisinde çoğunlukta olmayan toplulukların toplam vekillerinin oy çoğunluğuyla seçme zorunluğu vardır. Yani bu gün Kuzey Makedonya Anayasası, azınlıkta olan topluluklara 3 Anayasa Mahkemesi üyeliği garanti etmektedir.
Tekrar seçilebilme hakkı olmaksızın, Hâkimler/üyeler arasından, Mahkeme tarafınca seçilen Anayasa Mahkemesi Başkanının görev süresi 3 yıldır.
Anayasa Mahkemesi üyesi olan hâkim, başka bir kamu görevinde bulunamaz, herhangi bir siyasi partide üye olamaz, başka bir meslek göremez. Anayasa Mahkemesi üyeleri, Milletvekillerinin sahip olduğu dokunulmazlığa sahiptirler. Başkan ve üyelerin görevleri, yalnızca Anayasada ve bu İç Tüzükte öngörülen hallerde sona erer.
Anayasa Mahkemesinin Konumu
Kendi Anayasa konumu gereği Anayasa Mahkemesi, devlet idaresinin örgütlenme sisteminde yer almayan, Anayasa ile belirlenen kendi konum, yetki, kadro, örgütlenme ve statüsü Anayasada yer almaktadır. Yetkileri, işlevi ve organizasyonu bakımından yasama organından çıkmamaktadır, kendi başına bağımsız bir kurum olarak yasama makamlarında sorumluluğu yoktur. Yine yetki ve görevleri göz önünde bulundurulduğunda, yürütmeden bağımsız kurum olarak, bağımsızlığı ve ayrı bir kurum olarak kendi görev ve yetkilerini ister yasama ister yürütmeden hayatını devam etmektedir. Anayasa Mahkemesinin çalışma usulü ve süreci, Anayasa gereği, Anayasa Mahkemesi İç tüzüğü ile düzenlenmektedir.
Anayasa Mahkemesinin Yetkileri
Anayasaya uygunluk ve yasallık kontrol görevi (iptal ve itiraz davaları)
Kanunların, kanun hükmündeki kararnamelerin Anayasaya ve yasalara uygunluk kontrolü, Anayasa Mahkemesinin egemen olduğu yetkidir. Bu yetki çerçevesi dâhilinde Anayasa Mahkemesi, Kanunların, Anayasa ile toplu sözleşmelerin ve diğer hükümlerin, bütünü, belirli madde ve hükümlerinin şekil ve esas bakımından Anayasa ve diğer yasalarla, bir de siyasi partilerin ve sivil toplum örgütlerinin program ve tüzüklerinin Anayasa ve yasalara uygunluğunu kontrol etme görevine sahiptir.
Kanunların, kanun hükmündeki kararnamelerin Anayasaya ve yasalara uygunluk kontrolü apstrakt olarak ve aposteriori olarak yapılmakta yani bu işlemler yürürlükte olana kurallara uygulanmaktadır. Mevcut anayasada, Anayasa Mahkemesinin, kanunların ve uluslararası sözleşmelerin önleyici denetim mekanizması yetkisi öngörülmemiştir. Bundan istisna, Mahkeme yürürlükte olan yasaların denetiminin istisna olarak iç tüzüğe dayanarak esasa uygun bir iptal ya da itiraz kararı başlatmışsa ve bu süre içerisinde iptali istenilen kanunda yâda kuralda değişikliğe gidilmiş ise, o zaman bu durumlarda Mahkeme mevcut kanunun yürürlükte olduğu zaman içerisinde anayasaya ve yasalar uygun olup olmadığı kararını getirebilir. Mahkeme bu durumlarda tüm eski yasanın yâda bazı maddelerinin Anayasaya ve kanunlara uygun olup olmadığı kararını verme yetkisine sahiptir
Anayasa mahkemesine ister özel kişiler ister tüzel kişiler kanunların, kanun hükmündeki kararnamelerin, yönetmenliklerin ve diğer kuramların, siyasi partilerin, sivil toplum örgütlerinin tüzük ve programlarının Anayasaya ve kanunlara uygun olup olmadığı dâhil iptal davası açma yetkisine sahiptirler. İptal işleminde bulunacak kişi illa da iptal dilekçesinden, kişisel hukuki beklentisi olmayabilir. İstenilen tek şart dava dilekçesi veya itiraz başvurusunun Kanunda belirtilen şartları taşıyıp taşımadığı, dava dilekçesinde gereken içeriliğin olup olmadığıdır.
Mahkeme, genel hukuk hükümleri ve yürürlükte olan yasaları esasen dava dilekçesine bakar ve karara bağlar. Bir dava dilekçesinin mevzusu, Anayasaya ve kanunlara uygunsuzluğu ve zıddiyeti şüphesi göründüğünde, mahkeme en evvela iptal işlemini başlatır ve ikinci aşamada iptal davası açılan kuralın iptaline ve feshi edilmesini karara bağlayabilir.
Mahkeme kendi yetkileri dâhilinde her hangi bir kanunun veya kuralın anayasaya ve yasalara uygun olup olmadığı dava dilekçesini kendi hısiyatifiyle de açabilir, mevcut bir başvurunun inceleme alanının genişletme yetkisine sahiptir.
Anayasa Mahkemesi herhangi bir normun Anayasaya aykırı olduğu tespit ettiği durumunda, onu kesin ve yürütme kararıyla iptal ve feshetme yetkisine sahiptir. Bu karar, başka bir devlet kurumunun kontrolüne tabi tutulmamaktadır.
İnsan ve Vatandaşların hak ve özgürlüklerinin doğrudan koruma yetkisi
Anayasaya göre, Anayasa Mahkemesi düşünce, vicdan özgürlüğü, fikirlerin kamuoyuna aktarılma özgürlüğü, faaliyette bulunabilmek için siyasi birleşimler özgürlüğünü savunmakta; diğer yandan cinsiyet, dil, din, ırk, milliyet, sosyal ve siyasi mensubiyet ile ilgili ayrımcılıkları da yasaklamaktadır. Soyut normatif kontrole nazaran, söz konusu yetkiler çerçevesi dâhilinde vatandaşın, Anayasa ile temin edilen bazı haklarının çiğnendiğini düşündüğü kamu idaresi organlarının söz konusu kesinleşmiş bireysel normlarla ve eylemlerinin değerlendirmesidir. Bireysel normlarla ve eylemle çiğnenen haklarının korunması için doğrudan istemin yanı sıra (Anayasa şikâyeti), iş bu yetkinin ikinci bir özelliği, itiraz konusu sadece idari norm değil de, her derecedeki mahkeme kararı olabilmektedir.
Dava dilekçesi gereken formda, hangi kurum tarafından, hangi kararla veya eylemle anayasada belli edilen İnsan hakları çiğnendiği dâhil gereken deliler, eylemler bu hakların korunma sebepleri ve diğer uygun sebepler dile getirilmeli.
Genelde İnsan hakları koruma dilekçe başvurularını Anayasa Mahkemesi aleni duruşma tertipleyip karara bağlamaktadır. Bu aleni toplantıya gereken taraflardan dâhil Makedonya Ombudsmanı de davet edilir. Mahkeme vermiş olduğu kararla: İhlalde bulunan kararın feshine, ileride bu hükmün uygulanmasını yasaklama kararı yâda başvurunun reddine karar verebilir. Bu süreçler, tüm Mahkeme süreci boyunca öncülük isteyen süreçler arasında yer alır, öncülük ve hızlılık karinesi uygulanmaktadır.
Diğer yetkileri
Asıl yetkisi Anayasa ve yargı kontrolünün yanı sıra, Makedonya Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi, Anayasa gereği, yasama, yürütme ve yargı organları arasındaki yetkilerin uyuşmazlığı bir de Cumhuriyet organları ve Yerel yönetim organları arasında yetkilerinin uyuşmazlığı ile ilgili karar getirmesi konusunda yetkilidir. Bir başka deyişle, Anayasa Mahkemesi, yasama, yürütme ve yargı organları arasındaki yetkilerin uyuşmazlığı bir de Merkez ve Yerel yönetim organları yetkilerinin uyuşmazlığı ile ilgili karar verme yetkisine sahiptir.
Anayasa Mahkemesinin diğer yetkilerinden bir de, Makedonya Cumhurbaşkanın sorumluluğuyla ilgili karar verme yetkisine sahip olduğu yetkiler arasında yer almaktadır.
Anayasa Mahkemesinin diğer yetkileri arasında, Anayasa Mahkemesi görevi icabı, Makedonya cumhuriyeti Cumhurbaşkanının (ölüm, istifa, görevini ebediyen yapamama durumunda olduğu) olayını tespit etme ve görevinin sonlandığını dâhil karar getirme yetkisine sahiptir.
Yine Anayasa Mahkemesi, Makedonya Cumhurbaşkanın ve Anayasa Mahkemesi üyesinin dokunulmazlığının kaldırılmasıyla ilgili karar verme yetkisine sahiptir.
Anayasa mahkemesinin çalışması
Anayasa mahkemesinin yetkiler bölümünde göründüğü gibi Kanunların, kanun hükmündeki kararnamelerin, kuralların ve diğer düzenlemelerin Anayasaya ve yasalara uygunluk kontrolü en önemli ve çokça rastlanan yetkilerinden biri sayılmaktadır. İptal ve itiraz davaları diğer yetkileri ve başvuruları geride bırakıp Mahkeme çoğu çalışmalarını bu noktada yürütmektedir. Bu başvurular çoğu özel kişilerden ve bazan kişisel sebeplerden dolayı dilekçede bulunulmasıyla beraber bu dilekçelerin çoğu Actio Popularis rolünü oynamakta, bireysel işlemden çıkıp bu başvurular ve kontörler toplu çıkarlar doğrultusunda yön verilmektedir. Dolaylı olarak bireysel iptal ve itiraz davaları insan hak ve hürriyetlerini korunmasında ve gelişmesinde önemli rol oynamakta ve bununla birlikte insan hak ve hürriyetlerinin kısaltılmış yetkileri genel iptal ve itiraz davalarıyla tamamlanmakta, yani yine iptal ve itiraz davalarında belli kanunların ve diğer düzenlemelerin anayasanın insan hak ve hürriyetleri kısmını zedelendiğinden dolayı çoğu dava açılmaktadır.
Makedonya Anayasa Mahkemesi 60 yıla yakın geçmişine dayanarak çok zengin ve birikimli bir tecrübe elde edip, hukukun üstünlüğüne, evrensel insan hak ve hürriyetlerin korunmasına, değerlendirmesi ve gelişmesi yolunda vermiş olduğu kararlarıyla büyük katkısı olmuştur. Aynı zamanda Anayasa Mahkemesi her türlü ayrımcılığın önlenmesini, hukukun üstünlüğünün sağlanmasını, mal mülk hakkının korunmasına, serbest pazarların hakkim olması, yerel idareler hukukunun gelişmesine ve anayasamızın 8’ci maddesinde yer alan diğer temel ilklerin korunmasına ve gelişmesine ayrıdan büyük önem vermektedir.
Anayasal rolünü göz önünde bulundurularak, mahkememiz her zaman dengeli, dereceli, hiyerarşik ve saygılı bir hukuk düzeninin hakkim olması için çaba vermektedir. Bundan hareketle Mahkeme kararlarıyla, Anayasanın üstünlüğünü vurgulayarak, tüm kurum ve kuruluşların ve bireylerin Anayasaya sadakat ve riayet etmelerini sağlamakla beraber Makedonya devletinin temel değerlerin korunmasını sağlamaktadır.
Bu ve buna benzer konulara cevap verdikten sonra, gelecek yazımda Kuzey Makedonya Cumhuriyeti Anayasa – Hukuk krizinde mi? konusunu ele alacağım.”
